Ελευθερία, Αιτιοκρατία και Πεπρωμένο

eleu8eriboulisi [1]1,352 words

English original here [2]

Μετάφραση/απόδοση, για το Ιδεάπολις, του Νίκου Καρατουλιώτη

Ελεύθερη βούληση σημαίνει ότι έχεις να διαλέξεις μεταξύ πραγματικών επιλογών. Δεν έχει σημασία τι επιλογή θα κάνει κάποιος, ο καθένας μπορεί να επιλέξει διαφορετικά. Αιτιοκρατία (ντετερμινισμός) [3] σημαίνει ότι δεν έχουμε πραγματικές επιλογές. Όταν κάποιος επιλέξει, δεν θα μπορούσε να έχει επιλέξει αλλιώς. 

Ακόμα και αν κάποιος έχει ελεύθερη βούληση, δεν είναι ελεύθερη η κάθε επιλογή. Αν επιλέγουμε μόνο με βάση το συναίσθημα και την παρόρμηση, είναι αυτό πραγματική ελευθερία εάν τα εν λόγω κίνητρα καθορίζονται κυρίως από κοινωνικούς παράγοντες; Όταν καθορίζουμε τις δράσεις μας με βάση την λογική μπορούμε να αυτοπροσδιοριζόμαστε ως ελεύθερα όντα; Φυσικά, αν τα κεφάλια μας είναι γεμάτα από παραλογισμούς, οι επιλογές μας με βάση τα βιολογικά μας ένστικτα θα ήταν ίσως καλύτερες εάν ήταν ευθυγραμμισμένες με την πραγματικότητα. Είναι η λογική ή το γονιδίωμα αυτό που μπορούμε να χαρακτηρίσουμε ως “δικό μας”;

Η συζήτηση για την ελευθερία και την αιτιοκρατία δεν είναι απλά ακαδημαϊκή. Είναι μία συζήτηση για τη φύση μας, για την εικόνα του εαυτού μας. Και η εικόνα του εαυτού μας έχει βαθιές επιπτώσεις στα συναισθήματά μας, στις δράσεις μας, στις ζωές μας. Από μία πραγματιστική σκοπιά, η πίστη στην ελεύθερη βούληση είναι μία υγιής και υπεύθυνη στάση για τη ζωή, ενώ η πίστη στην αιτιοκρατία είναι καταβλητική.

Οι άνθρωποι που πιστεύουν στην ελεύθερη βούληση πιστεύουν ότι έχουν πραγματικές επιλογές. Αυτό τους οδηγεί να είναι σε εγρήγορση για τις επιλογές που υπάρχουν γύρω τους. Επειδή πιστεύουν ότι μπορούν πραγματικά να επιλέξουν, είναι ενεργοί και προσεκτικοί λαμβάνοντας υπόψη τις επιλογές τους και έχουν την τάση να παίρνουν σοφές αποφάσεις. Επειδή πιστεύουν ότι οι δράσεις τους μπορούν να κάνουν τη διαφορά στον κόσμο, είναι ενεργητικοί και αποτελεσματικοί. Επειδή είναι ενεργητικοί και αποτελεσματικοί, τείνουν να πραγματοποιούν τα σχέδια τους και να έχουν υψηλά επίπεδα αυτοπεποίθησης και αυτοεκτίμησης.

Βέβαια, υπάρχει ένα μειονέκτημα στην ελεύθερη βούληση. Ελεύθερη βούληση σημαίνει ηθική ευθύνη. Όταν κάποιος δρα σωστά, η ηθική ευθύνη του δίνει το δικαίωμα να αισθάνεται υπερήφανος. Αλλά όταν κάποιος δρα λανθασμένα, η ηθική ευθύνη τον καταδικάζει σε ντροπή και ενοχή. Όμως, όσο επώδυνα και να είναι αυτά τα αισθήματα, είναι κανείς διατεθειμένος να εγκαταλείψει τη δυνατότητα να αισθανθεί υπερηφάνεια για τις επιλογές του ώστε να γλιτώσει από την πιθανότητα της ενοχής;

Οι αρνητικές πτυχές της αιτιοκρατίας είναι προβλέψιμες. Οι ντετερμινιστές πιστεύουν ότι δεν έχουν πραγματικές επιλογές κι έτσι δεν τις αναζητούν. Δεν πιστεύουν ότι οι σκέψεις τους μπορούν να κάνουν τη διαφορά κι έτσι σκέφτονται λιγότερο δραστικά και προσεκτικά. Δεν πιστεύουν ότι οι επιλογές τους και οι δράσεις τους μπορούν να κάνουν τη διαφορά κι έτσι τείνουν να γίνονται παθητικοί. Αισθάνονται ότι η υλοποίηση των στόχων τους δεν είναι στο χέρι τους κι έτσι σπανίως θέτουν στόχους.

Οι ντετερμινιστές, γενικά, έχουν μία αίσθηση ηθικής ευθύνης. Αισθάνονται υπερήφανοι όταν πράττουν το σωστό. Δεν έχω συναντήσει ποτέ έναν ντετερμινιστή που να αποκηρύσσει τα θετικά του κατορθώματα και να τα αποδίδει σε εξωτερικούς παράγοντες. Ο προφανής λόγος είναι ότι η υπερηφάνεια είναι ένα είδος ευχαρίστησης.

Σε γενικές γραμμές, οι ντετερμινιστές αποκηρύσσουν μόνο τις άσχημες πράξεις τους. Νιώθουν ντροπή και ενοχή όταν επιλέγουν λανθασμένα, αλλά αμβλύνουν αυτά τα αισθήματα κατασκευάζοντας δικαιολογίες για τον εαυτό τους. Μόλις αυτές οι ηθικές ευαισθησίες έχουν αμβλυνθεί, έχουν την τάση να επιλέγουν λανθασμένα πιο συχνά, ιδιαίτερα αν οι κακές επιλογές τους αμείβονται από φυσική ευχαρίστηση.

Ο Nathaniel Branden [4] υποστήριξε ότι η αυτοεκτίμηση έχει δύο ρίζες, την αίσθηση της αποτελεσματικότητας και την αίσθηση της ηθικής αξίας. Πιστεύοντας στην ελεύθερη βούληση καλλιεργείς και τις δύο ρίζες, πιστεύοντας στην αιτιοκρατία αυτές οι ρίζες ξεριζώνονται.

Η πίστη σε ορισμένες μορφές της αιτιοκρατίας, ωστόσο, μπορεί να είναι θετική. Συγκεκριμένα, αναφέρομαι στην ιδέα του πεπρωμένου. Αν πιστεύεις ότι είσαι προορισμένος να υποστείς την ήττα, τότε η πρώτη σου αποτυχία τείνει να είναι και η τελευταία σου. Μετά, απλώς ξαπλώνεις αναπαυτικά και αφήνεις τον κόσμο να περάσει από πάνω σου. Αν, όμως, πιστεύεις ότι είσαι προορισμένος για να επιτύχεις μεγαλεία, κάθε αποτυχία θεωρείται προσωρινή, δεν υπάρχει εμπόδιο που φαίνεται ανυπέρβλητο, αφιερώνεις τον εαυτό σου σε κάθε εγχείρημα πιστεύοντας ότι όλο το σύμπαν είναι υπέρ σου.

Φυσικά, τέτοιοι άνθρωποι τείνουν να βρίσκονται σε εξαιρετική εγρήγορση, είναι δραστήριοι και γεμάτοι αυτοπεποίθηση και αυτές οι αρετές φέρνουν την επιτυχία. Μερικοί από τους μεγαλύτερους ήρωες ή κακούς της ιστορίας πίστευαν ότι είναι προορισμένοι για μεγαλεία: Μέγας Αλέξανδρος, Καίσαρας, Ουάσινγκτον, Ναπολέων, Λένιν, Χίτλερ, Ντε Γκωλ.

Η αίσθηση του πεπρωμένου, βεβαίως, είναι ουσιαστικά μία ναρκισσιστική ή προληπτική ψευδαίσθηση του μεγαλείου. Δεν βασίζεται στην πραγματικότητα, ούτε διορθώνεται από αυτήν. Όμως, το γεγονός ότι είναι μία ψευδαίσθηση δεν αναιρεί, αλλά στην πραγματικότητα ενισχύει, το πρακτικό αποτέλεσμα.

Άλλη μία θετική αίσθηση του πεπρωμένου είναι η αντίληψη ότι η διάρκεια ζωής κάποιου καθορίζεται πριν από τη γέννησή του και δεν υπάρχει τίποτα που να μπορεί να κάνει ώστε να τη συντομεύσει ή να την παρατείνει. Μία τέτοια πεποίθηση ενθαρρύνει την ευγενή συμπεριφορά μέσα στις δυσκολίες της ζωής, ιδιαίτερα στη μάχη. Αν η ζωή κάποιου δεν μπορεί να παραταθεί με δειλία και μικροπρεπείς υπολογισμούς, τότε μπορεί ευκολότερα να επιλέξει να είναι γενναίος και μεγαλόψυχος. Αν ο χρόνος του έχει τελειώσει, τουλάχιστον θα πεθάνει με αξιοπρέπεια.

Αυτή η έννοια του πεπρωμένου, ωστόσο, δεν αποτελεί καθαρή μορφή ντετερμινισμού επειδή προϋποθέτει ότι το θάρρος και η δειλία, η ευγένεια και η χυδαιότητα, είναι πραγματικές επιλογές. Η διάρκεια ζωής φυσικά δεν είναι προδιαγεγραμμένη, αλλά εκείνοι που πιστεύουν ότι είναι και επιλέγουν τη γενναιότητα είναι πιο πιθανό να ζήσουν μία μακρύτερη και πιο ευτυχισμένη ζωή από ότι εκείνοι που επιλέγουν τη δειλία.

Παρά το γεγονός ότι η διάρκεια της ζωής μας δεν είναι προκαθορισμένη, είμαστε προορισμένοι να γεράσουμε και να πεθάνουμε. Η μόνη μας επιλογή είναι να ζήσουμε με αξιοπρέπεια ή να συρθούμε κλωτσώντας και φωνάζοντας. Ο σοφός άνθρωπος αγκαλιάζει το πεπρωμένο του και το ιππεύει. Ο ανόητος άνθρωπος σέρνεται ξωπίσω δεμένος με αλυσίδες.

Μια άλλη αίσθηση του πεπρωμένου που είναι θετική για τη ζωή είναι η, κατά τον Ηράκλειτο, ταύτιση του χαρακτήρα (ήθος) με το πεπρωμένο (δαίμων εαυτού). Η ελληνική λέξη “δαίμων” αναφέρεται σε ένα θεϊκό ον, όπως ένας άγγελος. Κάθε ανθρώπινο ον έχει έναν δαίμονα από τη στιγμή που γεννιέται. Αυτή η θεότητα μας προστατεύει, είναι ο φύλακας άγγελός μας. Αυτός ο δαίμονας δεν είναι ο χαρακτήρας μας στην παρούσα στιγμή αλλά ο ιδανικός μας χαρακτήρας, ο εαυτός μας όπως θα μπορούσε και θα έπρεπε να είναι.

Για να είναι ο χαρακτήρας μας το πεπρωμένο μας (σημ. μτφρ: Ήθος ανθρώπω δαίμων κατά τον Ηράκλειτο) σημαίνει ότι ζωή είναι και πρέπει να είναι μία διαδικασία αυτοπραγμάτωσης, ανακάλυψης και διαβίωσης σε αρμονία με την αληθινή φύση μας. Για να ταυτοποιήσουμε τον δαίμονα με το πεπρωμένο δεν χρειάζεται να αρνηθούμε την ελεύθερη επιλογή. Αντιθέτως, έχουμε μία θεμελιώδη επιλογή. Μπορούμε να αγκαλιάσουμε το πεπρωμένο μας, να ανακαλύψουμε και να καλλιεργήσουμε τον χαρακτήρα μας, να γίνουμε αυτό που είμαστε. Ή μπορούμε να αρνηθούμε, να αγνοήσουμε και να καταστείλουμε τον δαίμονα. Έχουμε την επιλογή να είμαστε ειλικρινείς και πιστοί στον εαυτό μας ή να είμαστε πλαστοί και να τον προδόσουμε. Το αντίθετο της αυτοπραγμάτωσης είναι η αυτοπροδοσία.

Αν ο καθένας μας ακολουθήσει τον δαίμονα του, αν ο καθένας μας αγκαλιάσει και καλλιεργήσει τον χαρακτήρα του, το αποτέλεσμα είναι αυτό που ονόμαζαν οι Έλληνες “ευδαιμονία” – ευτυχία και ευεξία. Αν εμείς οι ίδιοι προδώσουμε τον εαυτό μας, τότε ο φύλακας άγγελός μας αποκτά μία εκδικητική μανία, καταδιώκοντας τα όνειρά μας μέσα από αισθήματα αποξένωσης, ανησυχίας και ασημαντότητας.

Η κύρια πηγή της αυτοπροδοσίας είναι η αποδοχή μίας ψευδούς ερμηνείας για τον εαυτό μας, η οποία συνήθως εισάγεται σε μας από τους γονείς και από άλλους σημαντικούς ανθρώπους γύρω μας.

Μία άλλη πηγή αυτοπροδοσίας είναι η νιτσεϊκή ιδέα της αυτοδημιουργίας, ένα δόγμα απατηλά παρόμοιο με την αυτοπραγμάτωση. Η αυτοπραγμάτωση προϋποθέτει ότι υπάρχει μία καθορισμένη δυνατότητα να πραγματοποιηθεί. Η αυτοδημουργία προϋποθέτει ότι δεν υπάρχει καθορισμένη δυνατότητα να πραγματοποιηθεί. Έτσι, είμαστε ελεύθεροι να γίνουμε οποιοιδήποτε επιλέξουμε να γίνουμε. Η αυτοδημιουργία συνήθως συμπυκνώνεται σε μία ναρκισσιστική προβολή μιας εξωτερικής εικόνας για τους άλλους, πράγμα που σημαίνει προσαρμογή στις εξωτερικές προσδοκίες, είτε πραγματοποιώντας τες είτε ματαιώνοντάς τες. Αυτό είναι ακίνδυνο αν κάποιος επιλέξει σύμφωνα με τη φύση του. Τις περισσότερες φορές, όμως, είναι πηγή αυτοπροδοσίας, γιατί διδάσκει ότι δεν υπάρχει εαυτός ώστε να προδοθεί. Η απεριόριστη ελευθερία, λοιπόν, αποδεικνύεται τόσο καταβλητική όσο η απεριόριστη αιτιοκρατία.